1. Đình Đào Xá

        Lịch sử xây dựng Đình Đào Xá

        Đình Đào Xá là ngôi đình cổ được xây dựng vào thời vua Lê Gia Tông, niên hiệu Đức Nguyên (1674-1675) theo kiểu chữ nhất (-) gồm tòa Đại Đình 05 gian có 48 cột gỗ đứng đất. Cột cái có đường kính 60cm, cột con 55cm, cột hiên 40cm. Bốn góc xây mỗi bên chỉ rộng ra 1,2m lên sát mái, xung quanh để trống, trông ngôi đình vừa vững chắc, bề thế vừa rộng rãi, thoáng mát. Đình gồm 04 mái lợp ngói mũi hài. Trên nóc, phần giữa đắp hình “Lưỡng long chầu nguyệt”, 04 đường giáp 04 góc mái chạy từ nóc đình xuống gần mái hiên tạo hình rồng uốn cong lưỡi mác tôn thêm vẻ đẹp cổ kính của ngôi đình.

        Đình Đào Xá được xây dựng đến nay đã gần 400 năm, trải qua nhiều cuộc chiến tranh tàn phá, thiên nhiên xâm hại nhưng được nhân dân địa phương luôn quan tâm bảo vệ, trùng tu, tôn tạo, sửa chữa nên ngôi đình vẫn tồn tại và giữ được vẻ đẹp cổ kính cơ bản vốn có. Trong đình hiện nay còn lưu giữ được nhiều bức trạm trổ trên câu đầu và các đường kẻ truyền với đường nét tinh tế, đạt trình độ nghệ thuật và tính tư tưởng cao tiêu biểu như: Bức Ngũ lão đăng sơn; Vân vương Xuất liệp; Quần long hội tụ; Phượng cặp thư...ở 03 gian giữa đình; điều đó phản ánh sự tài tình, khả năng sáng tạo, óc thẩm mỹ cao về nghệ thuật điêu khắc gỗ dân gian của cha ông ta ở thế kỷ XVII.

        Năm 1945, sau ngày tổng khởi nghĩa, ngôi đình cũng là nơi lui tới hoạt động, hội ý của một số anh em cán bộ. Năm 1947-1948 một đơn vị của sư đoàn 312 đã lấy ngôi đình này làm trạm nuôi dưỡng thương bệnh binh trong những năm kháng chiến gian khổ. Đặc biệt, ngày 26-1-1964 Bác Hồ - Vị lãnh tụ vô cùng kính mến của dân tộc ta đã về thăm cán bộ và nhân dân xã Đào Xá, Người vào thăm đình và nói chuyện với cán bộ và nhân dân xã Đào Xá tại sân đình. Người căn dặn phải chú ý sửa chữa những chỗ hư hỏng của đình để làm nơi hội họp cho nhân dân...

Lịch sử các vị thần được thờ trong Đình Đào Xá

Đình Đào Xá thờ Hùng Hải Công, là em thứ 19 của Vua Hùng. Tương truyền, vào thời Hùng Vương dựng nước; Hùng Hải được anh là Vua Hùng cử đến cai quản vùng Tam Giang gồm các địa phận Đào Xá, Hưng Hóa và Thọ Sơn. Hùng Hải lấy Trang Hoa đã lâu mà chưa có con. Ngày 28 tháng Giêng năm ấy, 02 ông bà cùng đi thuyền du xuân từ Thọ Sơn sang Đào Xá, dựng lầu nghỉ ngơi ở đây 01 đêm, sau lần ấy, Trang Hoa thụ thai, tròn 01 năm thì sinh được 03 người con trai, khi các con vừa cất tiếng khóc chào đời thì Trang Hoa cũng hóa thân. Hùng Hải ở lại dạy dân trị thủy làm ăn và nuôi dạy các con khôn lớn rồi ông giao miền đất này cho 03 con cai quản, còn mình thì về trông nom vùng sông Nhị ở Hải Dương.

Vua Hùng thấy ông là người có công lớn nên đã ban thưởng cho 02 thớt voi làm phương tiện đi lại. Trước khi chia tay, ông đã dẫn đôi voi về Đào Xá làm lễ tạ 03 lần. Sau này với đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” nhân dân Đào Xá đã tôn ông là Thành Hoàng làng, lập đình thờ tại đây và hàng năm tổ chức lễ hội rước voi truyền thống.

Lễ hội Đình Đào Xá được tổ chức hàng năm vào 03 ngày 27,28,29 tháng Giêng âm lịch gồm 02 phần lễ và hội. Phần lễ tiến hành rước voi, hương án, long báu, bài vị hòm sắc và tế Thành Hoàng. Phần hội tổ chức nhiều trò chơi dân gian truyền thống và hiện đại như: đánh vật, kéo co, cờ người, kéo lửa nấu cơm thi, bóng bàn, bóng chuyền, bóng đá, hái hoa dân chủ...

Đình Đào Xá với lễ hội truyền thống là di sản văn hóa quý báu được Bộ Văn hóa công nhận và cấp bằng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia ngày 17 tháng 02 năm 1990.

2. Đền Đào Xá

Lịch sử các vị thần được thờ trong đền Đào Xá

Đền Đào Xá tên dân gian gọi là Đền Tam Công, đền nằm trên một gò đất cao, giữa một đầm rộng mênh mông “sơn thủy, hữu tình”, đền theo hướng Đông Nam, kiến trúc kiểu chữ Tam gồm 3 tòa: Tiền tế, trung tế và hậu cung. Các bức chạm trang trí ở đền Đào Xá tập trung ở các đầu bẩy, nội dung đề tài chủ yếu là tứ linh “Long - Ly - Quy - Phượng”, rồng hút nước, sen, cá chép,.. thể hiện ước vọng của cư dân nông nghiệp về việc trị thủy, cầu cho mưa thuận gió hòa.

Đền Đào Xá thờ 03 vị thần, húy là Đạt Công Long Vương, Mãn Công Long Vương và Uyên Công Long Vương, 03 ông là con trai của Hùng Hải Công - Em thứ 19 của Vua Hùng.

Vào Một mùa Xuân, Hùng Hải Công kết duyên cùng Trang Hoa xinh đẹp - Con gái của 01 Lạc Hầu. Trong dịp hai vợ chồng đến đầm Thọ Xuyên vãn cảnh và nghỉ lại ở đó, một đêm Hùng Hải Công mơ thấy cha ông là Lạc Long Quân cho 03 người con trai về đầu thai và báo cho ông một bài thơ. Từ đó Trang Hoa có thai, đến kỳ khai hoa, phu nhân đi thuyền ra ngã ba Bạch Hạc để sinh hạ; đến ngày mùng 3 tháng Giêng, trời đang trong sáng bỗng nổi giông tố, sấm ran, chớp giật, mưa như chút nước kéo dài mấy ngày, dòng sông cuồn cuộn sóng, phu nhân đau đẻ suốt 03 ngày liền; nàng Quế Hoa phải bày trò múa trâu, hát Xoan để phu nhân đỡ đau. Ba ngày sau Trang Hoa sinh hạ được 03 rồng, thoắt cái biến thành ba tràng trai khôi ngô, tuấn tú. Hùng Hải Công đặt tên là Đạt Linh Lang, Mãn Linh Lang và Uyên Linh Lang. Khi ba người con khôn lớn có nhiều phép màu, các ông đi trị nhậm ở các sứ Ngọc Tháp, Đào Xá, Thọ Xuyên cai quản cả hai sông Hồng và sông Đà, còn Hùng Hải Công thì chuyển về miền sông Nhị ở Hải Dương.

Khi Hùng Hải Công và Trang Hoa mất, dân Đào Xá nhớ công ơn ông bà và ba người con của ông đã giúp dân trị thủy, làm cho làng xóm, ruộng đồng không bị ngập lụt, lúa ngô, mùa màng được bội thu, cuộc sống được no đủ; dân làng Đào Xá đã lập đền thờ tôn Hùng Hải Công là Đức Thánh Phụ, bà Trang Hoa là Đức Thánh Mẫu, ba người con được tôn là Tam Vị Đại Vương.

Các vị Thành Hoàng làng ở đền đều rất linh thiêng, làng có việc gì khó khăn đều được các thần báo trước; dân làng cầu việc gì đều được linh ứng. Vào thời Lý Nhân Tông (1072-1127) năm 1076, Vua Tống (Trung Quốc) sai Quách Quỹ, Triệu Tiết đem 30 vạn quân sang xâm lược nước Đại Việt chia 02 đường thủy, bộ đánh vào nước ta. Thái úy Lý Thường Kiệt khi đó là tổng chỉ huy quân dân Đại Việt đi xem xét núi sông để xây dựng trận tuyến phòng ngự chặn không cho giặc xâm phạm vào kinh thành Thăng Long. Lý Thường Kiệt ngược dòng sông Hồng để nghiên cứu đường thủy Thăng Long, Vân Nam, Ích Châu. Lý Thường Kiệt cùng các tướng lĩnh đi đến Trang Đào Xá nằm bên bờ sông Hồng thì dừng thuyền lên bờ được các bô lão và nhân dân trong làng mừng đón. Lý Thường Kiệt nói rõ âm mưu xâm lược Đại Việt của quân Tống và vói rõ nhiệm vụ của mình trong chuyến đi lần này. Nhân dân Đào Xá đã cử những người thông thuộc địa hình đưa Thái Úy đi xem thế núi, thế sông. Lý Thường Kiệt theo dòng sông nối giữa sông Hồng và sông Đà, xem địa hình rồi vào đền Đào Xá; vừa đến trước cửa đền, chợt thấy 02 ông Xà nằm giữa cửa, quân không dám vào, ông tiến đến bảo Xà rằng: Ta vâng mệnh nhà Vua đem quân đi đánh giặc Tống, giữ yên bờ cõi, nay tiến quân đến đây, nếu giời cho ta bình được giặc ấy thì quan Xà tướng nên lui đi cho quân ta vào trú nghỉ; nói xong, Xà tướng lui vào trong đền và biến mất.

Lý Thường Kiệt làm lễ khấn thần xin ngầm giúp đánh giặc; đến nửa đêm ấy, Ông nằm ở ngoài cung đền, chợt thấy một trận mưa gió từ từ tây bắc thẳng vào cửa đền; Trông ra ngoài thì thấy xuất hiện 02 chiếc thuyền rồng, mỗi thuyền có hàng trăm quân sỹ rao hò bơi thẳng đến cổng đền. Lý Thường Kiệt tưởng là quân Tống liền cho người ra nghênh chiến thì trên thuyền rồng có tiếng nói: Đây là thuyền quân thần linh đến cùng ông đánh giặc, xin đừng ngại! Sau đó quân lính tiến vào đền cùng hội ngộ, làm lễ cầu thần linh rồi xuất quân đánh giặc.

Lý Thường Kiệt làm lễ khấn thần mong được phù hộ đánh thắng quân giặc, vừa khấn xong thì thần bên tả hiển linh đọc 04 câu thơ:

Nam thiên dĩ định đế Nam quân

Đại đức giai do đức nhật Tân

Thất quận sơn hà đô nhất thống

Tống binh bất miễn tán như vân

Nghĩa là:

Trời Nam đã định vua Nam ta

Đức lớn ngày thêm đức mới ra

Bảy quận non sông về một mối

        Tống binh tan tác tựa mây sa.Quân sỹ và nhân dân trong vùng nghe được rất phấn chấn, nguyện đồng lòng ra sức giúp Lý Thường Kiệt đồng tâm đánh giặc.

Đến ngày 13, Lý Thường Kiệt làm lễ mật đảo rồi tiến quân thẳng về đến sông Như Nguyệt, gặp quân giặc Tống, 02 bên đánh nhau to, thế lực ngang nhau, khó phân thắng bại. Trong lúc tình thế nguy kịch, bỗng thấy một trận gió cuốn, trời đất tối tăm, dưới sông sóng rợn muôn trùng, hàng ngàn trăn, rắn nổi chật sông. Vừa lúc ấy, ở đền thờ Trương Hống, Trương Hát bỗng nổi lên giọng đọc trầm hùng:

Nam quốc sơn hà Nam đế cư

Tiệt nhiên định phận tại thiên thư

Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm

Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư

--------

Sông núi nước Nam vua Nam ở

Rành rành định phận ở sách trời

Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm

Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời.

Nghe vậy, quân sỹ ta hăng hái, giặc Tống run sợ, thuyền quân Tống lặt đắm hết cả, người chết đầy sông, nước không chảy được.

Giặc tan, Lý Thường Kiệt trở về triều làm lễ tâu Vua; Vua Lý Nhân Tông thấy linh ứng bèn phong cho Hùng Hải Công và Tam Vị Đại Vương là Thượng đẳng phúc thần, Xuân Thu nhị kỳ cúng tế và gia phong mỹ tự.

Đến thời hậu Trần có vua Trần Nghệ Tông sau này đã lên đây lánh nạn Dương Nhật Lễ. Trong 06 tháng ở đây, Trần Nghệ Tông đã gả con gái là Phương Dung công chúa cho thủy thần, ông cầu đảo mong thần giúp đỡ, sau đó ông đánh tan được Dương Nhật Lễ lập lại ngôi vua và ra sắc phong cho đền thờ thêm cả Phương Dung công chúa ở nơi đây.

Đình Đào Xá được Bộ Văn hóa Thông tin công nhận và cấp Bằng xếp hạng di tích quốc gia năm 2004.

(Như vậy, có thể thấy mối liên hệ giữa 02 bài thơ trên đều có chung một ý nghĩa thống nhất, một lời tuyên bố đanh thép về chủ quyền độc lập dân tộc, cả về nội dung và ý thơ có mối liên quan mật thiết với nhau. Phải chăng bài thơ tứ tuyệt tại đền Đào Xá là nền tẳng cho sự ra đời của bài thơ thần “Nam Quốc Sơn Hà” - Bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của dân tộc Việt Nam ?

Phong tục lễ hội ở đền Đào Xá

Xã Đào Xá nói chung và làng Đào Xá nói riêng là địa phương còn bảo tồn được lễ hội truyền thống rất độc đáo và đặc sắc đó là Hội rước voi được tổ chức vào ngày 27, 28, 29 tháng giêng hàng năm, theo lệ làng vào những năm chẵn (ba năm một lần) làng mở hội lớn gọi là lệ cầu tháng Giêng (hay còn gọi là hội rước voi Đào Xá).

Trong 03 ngày này ở Đình Đào Xá và Đền Đào Xá tổ chức tế lễ, ngoài sân tổ chức nhiều trò chơi đặc sắc như: Múa Voi, kéo lửa nấu cơm thi của 04 giáp; đêm đó làng mở hội hát để thỉnh ông tổ đầu tiên lập nghiệp ở Đào Xá về nghe hát.

Những năm trước cách mạng tháng Tám, vào ngày 03 tháng Giêng có Hội múa Xuân Ngưu (còn gọi là múa Trâu) diễn lại trò bà Quế Hoa múa vui cho phu nhân của Hùng Hải Công là bà Trang Hoa khi trở dạ sinh Tam Vương...

Đặc biệt, ở đền Đào Xá có lễ hội bơi chải được tổ chức từ ngày 09 đến ngày 15 tháng 7, đây là lễ hội rất lớn có tên là lễ Hiến thần phù Vua Lý đánh giặc Tống. Đây là lễ hội diễn lại cảnh quân của Lý Thường Kiệt đón quân thuyền của thần linh rồi cùng xuất quân đánh tan giặc Tống trên sông Như Nguyệt.