Đền Lăng Sương tự hào là mảnh đất đã sinh ra Đức Thánh Tản. Đây có thể coi là mảnh đất “chôn rau, cắt rốn” của vị thần tiêu biểu của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Cùng với tín ngưỡng thờ Đức Thánh Tản, đền Lăng Sương còn thờ Thánh Mẫu - người có công sinh ra Thánh Tản. Tín ngưỡng thờ Mẫu ở đây đã hòa cùng với tín ngưỡng thờ Mẫu chung của người Việt như Mẹ Âu Cơ, Đất Mẹ, Mẹ Nước…
Đền Lăng Sương
Ngược dòng thời gian, những câu chuyện lưu truyền việc hạ sinh Đức Thánh của bà Đinh Thị Đen đã nhuốm đầy màu sắc huyền ảo. Theo ghi chép tại đền Lăng Sương, trong cuốn Ngọc phả do tiến sĩ Nguyễn Hữu Công, quan Đô đốc Thượng thư cùng với các ông Nguyễn Công Chính và Nguyễn Minh Khai lập tại động Lăng Sương vào ngày 15/11/1011 đời Lý Thái Tổ, niên hiệu Thuận Thiên thứ 3: Động Lăng Sương thời bấy giờ có trưởng ông tên húy là Nguyễn Cao Hành tuổi 70 và trưởng bà Đinh Thị Đen tuổi 50 sinh sống ở đây tu nhân tích đức. Một hôm, có con Rồng vàng xà xuống giếng hút nước, phun châu nhả ngọc. Bà Đen (còn gọi là Thái vĩ) ra giếng gánh nước về ngồi trên tảng đá tắm gội như thường lệ, tự nhiên thấy cơ thể thơm tho, ý động mang thai đủ 14 tháng, đến Rằm tháng Giêng năm Đinh Tỵ giữa giờ Thìn sinh ra người con trai, tướng mạo khôi ngô tuấn tú khác thường nên có câu thơ rằng:
Lăng Sương cốt cách ngọc tinh thần
Mang dấu Rồng thiêng xuống hạ trần
Thiên vĩ cũng là tiên thượng giới
Sinh ra Thánh Tản ở động này.
Sau 100 ngày đặt tên là Nguyễn Tuấn. Năm Nguyễn Tuấn lên 6 thì cha mất. Năm sau 2 mẹ con sang ở xóm Cốc, núi Tản Viên, nhận lão bà Ma Thị Cao Sơn thần nữ là mẹ nuôi. Sau 3 năm về lại động Lăng Sương. Đến năm 12 tuổi thụ nghiệp, có chí lớn học hành. Hằng ngày Nguyễn Tuấn vẫn sang núi hái củi bên gốc cây Tùng cổ thụ, được tử vi tướng Bạch Tuyết trao cho cây gậy Trúc trượng vỏ đặc phép toàn tài cứu đời, cứu dân nên được tôn là Tản viên Sơn Thánh. Đức ngài đã cứu sống con Vua Thủy Tề, được Vua Thủy Tề tặng sách ước, có nhiều mưu kế biến hóa “văn võ song toàn” nên lấy được Ngọc Hoa công chúa - con gái Vua Hùng Vương thứ 18, từ đó giúp Vua Hùng dựng nước và giúp Vua Hùng 2 lần đánh thắng giặc, được Vua phong nhạc phủ “Kiên thượng đẳng thần” và truyền ngôi Thiên tử.
Đến năm Giáp Thìn, Vua Hùng nhường ngôi cho Thục An Dương Vương. Để nhớ công ơn đức độ của Vua Hùng, Thục An Dương Vương đã về tận động Lăng Sương lập miếu thờ Đức Mẫu thần nữ, tôn Mẫu là linh thần của nước. Đền được nhà Vua trao 9 chữ: “ Gia hưng từ, Lăng sương tích, Đạo vương động”.
Đền Lăng Sương có mặt bằng khá rộng, có kiến trúc mang nhiều đường nét cổ kính, thâm nghiêm. Trải qua mưa nắng và giặc giã, ngôi đền bị hư hỏng nhiều. Năm 1991, chính quyền và nhân dân địa phương đã tôn tạo đền Lăng Sương trên khu đất rộng với diện tích 3.000 mét vuông, bao gồm các công trình: Cổng đền, miếu Hai Cô, giếng Thiên Thanh, nhà bia, nhà võng, tả mạc, hữu mạc đền thờ và lăng thánh Mẫu.
Cổng đền có đôi câu đối “Thiên giáng thánh nhân bình bắc địch/ Địa lưu thần tích hiển Nam bang” (tạm dịch: Trời sinh thánh dẹp giặc phương Bắc/ Đất lưu thần tích hiến trời Nam). Và “Lăng Sương cốt cách ngọc tinh thần/ Bả thác long linh giáng hạ trần” (tạm dịch nghĩa: Lăng Sương ngọc sáng, ngọc tinh thần/ Máng dấu rồng thiêng xuống hạ trần).
Qua cổng đền, bên trái là ngôi miếu. (Dân địa phương gọi đó là miếu Nhà Bà). Trên bệ thờ trong miếu có pho tượng Bạc Tinh Thần nữ - Người là nữ thần cai quản khu đất này. Hai bên là tượng Đào hoa công chúa và Quế hoa công chúa - Đệ tử của Người.
Sau miếu, về phía Tây là giếng Thiên Thanh quanh năm có nước, trong vắt, nhìn thấy tận đáy. Tương truyền là nơi rồng vàng xuống phun châu nhả ngọc, Thánh Mẫu ra giếng gánh nước về ngồi trên phiến đá tắm gội. Sau đó bà có mang 14 tháng và sinh ra Tản Viên. Khi Thánh Mẫu chuyển dạ, trong cơn đau vật vã, bà quỳ chân, chống tay xuống phiến đá. Dấu đầu gối và năm ngón tay hằn lên phiến đá đến nay vẫn còn. Vì thế nhân dân địa phương gọi đó là hòn Đá Quỳ và đặt hòn đá ngay bên tang giếng Thiên Thanh.
Cạnh giếng Thiên Thanh là nhà bia được xây theo kiểu kiến trúc nhà bốn mái, trong đặt tấm bia khắc năm Tự Đức nguyên niên (1848) ghi công đức của những người có công tu sửa lại đền.
Trước sân đền chính là nhà võng. Tương truyền là nơi Tản Viên lúc còn nhỏ thường nằm võng. Trong nhà có một chiếc võng phủ vải đỏ, gọi là võng đào. Đặc biệt có tám cột đá cao 2,1m được xây vào thời Lê. Ở giữa nhà võng đặt một chậu bằng đá xanh hình vuông, tương truyền là chậu đá để Tản Viên tắm khi còn nhỏ. Trên chậu đá có đặt một bòn đá tương truyền khi Thánh Mẫu sinh Tản Viên xong đã dùng để chèn bụng.
Đền thờ có kiến trúc kiểu chữ công (工) gồm ba gian đại bái, ống muống và ba gian hậu cung. Trong tòa đại bái có xây bệ thờ tượng Cao Sơn và Quý Minh là bộ tướng có công giúp Tản Viên dẹp giặc Thục. Tòa hậu cung bài trí long ngai thờ Thánh Mẫu Đinh Thị Đen (mẹ của Tản Viên) và thờ Đức Thánh Tản. Trong tòa hậu cung còn thờ Thánh phụ Tản Viên là ông Nguyễn Cao Hành, bà dưỡng mẫu (mẹ nuôi) là Ma Thị Cao Sơn và công chúa Ngọc Hoa (vợ Tản Viên). Cách khu đền Lăng Sương khoảng 50 mét về phía Đông Bắc, tương truyền có ngôi mộ của Thánh Mẫu nay ở đó đã được xây thành lăng tẩm.
Đây là ngôi đền duy nhất của Việt Nam thờ cả gia đình Đức Thánh Tản và cũng là nơi thờ gốc trong hệ thống di tích thờ Tản Viên Sơn ở Việt Nam. Bãi Trường Sa - Trung Độ nơi Lạc Long Quân và Âu Cơ gặp nhau nên duyên vợ chồng - sinh ra nòi giống con Lạc, cháu Rồng - Nguồn cội dân tộc Việt Nam.
Lăng Sương còn là địa danh sinh ra Mẹ Âu Cơ,và cũng là nơi Lạc Long Quân và Âu Cơ gặp nhau nên duyên vợ chồng sinh bọc trăm trứng nở trăm con- nguồn gốc của dân tộc Việt Nam. Mẹ Âu Cơ được coi là tổ Mẫu- người Mẹ huyền thoại của Dân Tộc Việt Nam
Di tích lịch sử Đền Lăng Sương đã được xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia theo quyết định số 25/2005/QĐ-BVHTT của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ngày 12 tháng 7 năm 2005.
Ngọc ấn và ngọc phả đền Lăng Sương
Đền Lăng Sương hiện nay đã được tu bổ rất khang trang, khuôn viên rộng rãi nhưng vẫn giữ nguyên hiện trạng cũng như nét cổ kính, cơ bản đáp ứng nhu cầu tâm linh ngày càng cao của nhân dân. Hiện nay, Đền có 2 ngày chính trong năm là ngày 15 tháng giêng - kỷ niệm ngày sinh Thánh Tản và ngày 25 tháng 10 là ngày giỗ Thánh Mẫu…”
Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Thanh Thủy
