Đình Phú An là một công trình kiến trúc cổ, một di tích lịch sử văn hóa mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Đình được lập nên để thờ tam vị Tôn thần: Tản Viên Sơn Thánh là vị thần số một đứng đầu Tứ bất tử trong hệ thống thờ Thần Việt Nam, có ảnh hưởng sâu sắc trong đời sống tâm linh của người dân ở khu vực núi Tản sông Đà đầy huyền thoại; Đức Thành Hoàng bản thổ - Người đã có công xây dựng nên bản làng, thôn ấp và Đức Thánh Mẫu họ Nguyễn vì đã có công giúp nhà vua cùng nhân dân chống giặc ngoại xâm.
Qua nghiên cứu tài liệu cho thấy Đình được xây dựng thời Hậu Lê nằm trong quần thể ba ngôi đình gồm: Đình Phú An - Đình Hữu Khánh - Đình Phú Xuân thuộc làng Tăng Ma - tổng Phương Giao - tỉnh Hưng Hóa cũ.
Về niên đại xây dựng, trên đôi câu đối Hậu cung có ghi:
“Hoàng Khải Định - lục niên
Tuế Tân Dậu - Hạ”
Tức là: “Đình làm vào tháng Tư, năm Tân Dậu, niên hiệu Khải Định thứ 6” (1920).
Trên câu đầu tòa Đại đình có ghi:
“Bảo Đại - nguyên niên
Tuế Bính Dần - Đông Nguyệt”
Nghĩa là: “Đầu mùa đông, năm Bính Dần, niên hiệu Bảo Đại thứ nhất” (1926).
Đình Phú An được xây dựng trên gò cao gọi là Gò Đình, giữa một vùng gò đồi đan xen như bát úp, địa hình của vùng trung du chuyển tiếp, Đình làng có vị trí cảnh quan đẹp, giữa một vùng non xanh nước biếc, phong cảnh hữu tình, bốn mùa cây cối tốt tươi, làng xóm dân cư đông đúc trù phú. Phía Đông Nam cách chừng hơn 1km là khu vực hạ lưu sông Đà quanh năm nước chảy trong xanh, xa xa là ngọn núi Tản Viên sừng sững bên hữu ngạn sông Đà, địa danh này đã gắn liền với truyền thuyết lịch sử vị Thần được thờ ở Đình làng Phú An cũng như các di tích khác trên địa bàn Phú Thọ.
Nói về công trạng vị thần được thờ nơi đây, trên cột tòa đại Đình có ghi:
“Ức triệu ước linh - Đã thủy nhuận
Thiên thu trường ngưỡng - Tân sơn cao”
Nghĩa là: “Thánh Tản Viên được thờ phụng ở đây - Như dòng nước sông Đà chảy dài không hết”.Các thế hệ ông cha trước đây đã kiến tạo nên ngôi Đình làm nơi thờ phụng các vị Thần có công trong lịch sử của dân tộc.Đình làng Phú An còn là một công trình kiến trúc, một dấu tích in đậm tình kết nghĩa, gắn bó mật thiết keo sơn của Nhân dân trong thôn, trong xã với nhân dân thôn Đan Thê - xã Sơn Đà - tỉnh Hà Tây, nay là TP. Hà Nội.
Trên Thượng lương tòa Đại Đình còn ghi:
“Nghĩa xã Đan Thê - Xuân Đài thọ hưởng”
Truyện kể rằng: Khi xưa làm ngôi đình Phú An, nhân dân thôn Đan Thê đã đóng góp nhiều công sức và vật liệu để xây dựng. Họ đã chọn hướng đình có nhiều Xuân để dân làng 2 thôn cùng hưởng, gửi gắm những ước mơ cao đẹp và cầu mong có cuộc sống hạnh phúc.
Một đôi câu đối cũng ở tòa Đại đình có ghi:
“Bích thủy Thanh Sơn - Lưu vong khí
Hòe phong cam vũ - Phúc ngô dân”
Nghĩa là:
“Từ Thanh Sơn chảy ra - Dòng nước tốt
Mưa thuận gió hòa - Đem hạnh phúc cho dân.”
Trên hai Câu đầu gian bên có ghi:
“Phú quý - Thọ Khang Ninh
Càn nguyên - hưởng lợi chinh”
Chắc hẳn khi kiến tạo Ngôi Đình, các cụ già làng địa phương đã hết sức cẩn thận lựa chọn cho dân làng được hưởng nhiều Lộc, Phúc, Thọ dài lâu. Ngược dòng lịch sử, qua thời gian chúng ta nhận thấy đình Phú An được tạo dựng trong những thập niên đầu của thế kỷ trước. Nhưng qua khảo cứu về kiến trúc và nghệ thuật trạm trổ ở đình thì Tòa Đại đình được làm sớm hơn, khi di chuyển về địa điểm hiện nay đã có sự trùng tu.
Hiện Đình còn lưu bản ngọc phả và 5 đạo sắc phong của 3 triều nhà Nguyễn gồm:
- 2 đạo triều đại Tự Đức năm thứ 6 (1853)
- 1 đạo triều đại Tự Đức năm thứ 33 (năm 1880)
- 1 đạo triều đại Đồng Khánh năm thứ 2 (1887)
- 1 đạo triều đại Duy Tân năm thứ 3 (1909).
Đình có 4 tiệc chính trong năm vào các ngày:
- Mùng 7 tháng giêng (Lễ Cầu Đinh);
- Ngày 10 tháng 3 (Lễ hội truyền thống);
- Ngày 25 tháng 4 (Giỗ Đức Thánh mẫu họ Nguyễn);
- Ngày 20 tháng 9 (Giỗ Thành Hoàng bản Thổ).
Theo truyền thuyết ngày Mùng 9 tháng 3 âm lịch năm ấy, Đức Thánh Tản Viên Sơn cùng bộ tướng Cao Sơn, Quý Minh, Linh Bạch Thạch trên đường đi đánh giặc Thục về nghỉ tại làng Phú An. Chiều tối hôm đó tắm nước giếng làng, dân trong thôn tổ chức làm bánh chay mời quân sỹ ăn để sáng hôm sau lên đường đi dự lễ Đền Hùng. Từ đó làng lấy ngày 10 tháng 3 là ngày tiệc chính.
Ngày Mùng 8 tháng 3 âm lịch, làng tổ chức làm bánh chay để tại nhà trong thôn. Chiều tối ngày Mùng 9 tháng 3 rước bánh về Đình và tế bánh. Sáng ngày 10 tháng 3 Tế tạ. Từ đó đến nay ngày Mùng 9 và ngày 10 tháng 3 đã trở thành tập quán của dân làng tổ chức tế Thần để tưởng nhớ công trạng của Tản Viên Sơn Thánh.
Lễ hội Đình làng diễn ra trong hai ngày: Mùng 9 và ngày 10 tháng Ba âm lịch hàng năm với các hoạt động làm bánh chay, bánh giầy, Tế, Lễ, rước kiệu, rước nước; văn nghệ sân đình và các trò chơi dân gian, các hoạt động thể dục thể thao; đây là Lễ hội đã và đang được bảo tồn và phát triển trong kho tàng văn hóa phi vật thể vùng trung du đất Tổ cần được bảo vệ giữ gìn lâu dài. Đây cũng là dịp để con cháu xa gần luôn tìm về nguồn cội, góp phần cùng xây dựng quê hương.
“Cháu con muôn nẻo ngược xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mùng Mười tháng Ba
Tháng Tư giỗ Mẫu hiền hoà
Cháu con hướng tấm lòng xa về làng
Tháng Chín giỗ Đình Thành Hoàng
Kính dâng những nén tâm nhang phụng thờ”
Đình Phú An còn gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử cách mạng của Đảng và Nhân dân địa phương.
Tháng 8/1945 lá cờ đỏ sao vàng được treo trên nóc Đình, dân làng hội họp ở đây dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh đã tước bỏ triện đồng, con dấu, xóa bỏ bộ máy cai trị của thực dân phong kiến, tổ chức ra các đoàn thể để bảo vệ thành quả cách mạng. Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, Đội du kích đã dùng hậu cung Đình làm địa điểm hội họp, bàn phương án chống giặc càn quét để bảo vệ tính mạng và tài sản của Nhân dân.
Năm 1950 bộ đội trên đường lên chiến dịch biên giới đã dừng chân nghỉ quân lại đây, các gia đình đã làm cỗ liên hoan với bộ đội tại Đình thể hiện tình cảm quân dân trong kháng chiến.
Năm 1955 cũng tại đây chính quyền địa phương đã tổ chức học tập và đấu tranh để cải cách ruộng đất, thực hiện chính sách “Người cày có ruộng”.
Năm 1957 Đình Phú An là địa điểm của hội nghị cán bộ lãnh đạo huyện Thanh Thủy do BCH Huyện ủy Thanh Thủy triệu tập để học tập Nghị quyết 10/BCHTW Đảng Lao động Việt Nam khóa II và sửa chữa những sai lầm, phát huy những thắng lợi trong cải cách ruộng đất.
Năm 1959 ngôi Đình là địa điểm học tập chính sách tổ chức Hợp tác xã nông nghiệp.
Với bề dày truyền thống như trên Đình Phú An được UBND tỉnh Vĩnh Phú cấp Bằng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh theo Quyết định số 457/QĐ-UBND ngày 24/3/1993.
Trong quá trình tôn tạo, xây dựng từ năm 1989 đến nay BQL di tích luôn nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của nhiều tổ chức, công ty, doanh nghiệp, cá nhân cùng con em quê hương hảo tâm công đức, Đình đã từng bước khôi phục lại các truyền thống lễ hội văn hóa theo Ngọc Phả ông cha để lại nhằm giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc, đồng thời giáo dục truyền thống yêu quê hương đất nước, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân, góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiến tiến đậm đà bản sắc dân tộc và thực hiện thắng lợi mục tiêu Nghị Quyết Đại hội Đảng các cấp nhiệm kỳ 2020 - 2025 đề ra, tiếp tục xây dựng xã Tân Phương ngày càng phát triển.
Nguồn: Xã Tân Phương
